Sapieha Aleksander

Aleksander Antoni Leon Konstanty Sapieha - syn Józefa Sapiehy i Teofili z Jabłonowskich Sapieżyny, urodzony 2.IX.1773 w Strasburgu, został ochrzczony natychmiast po urodzeniu w miejscowej katedrze. Domniemanym ojcem naturalnym Aleksandra był młody oficer francuski Brunet, należący do garnizonu strasburskiego. Jako urodzony we Francji miał automatyczne prawo do naturalizacji i nieograniczone prawa spadkowe. Pierwsze lata życia spędził na dworze w Wersalu pod opieką nianiek, a potem w Strasburgu.


Dzieciństwo i młodość (1773 - 1804) 

Od 1775 do 1785 - Aleksander przebywał w Siemiatyczach u ciotki, księżny Anny Jabłonowskiej, która sprawowała nad nim opiekę i w której pałacu, pełnym drogocennych zbiorów naukowych mógł rozwijać swoje zainteresowania;

1786 - w Wisznicach, z matką i siostrą;

1787 - Wilno, krótki pobyt na Uniwersytecie Wileńskim zw. "Sorboną Wileńską". A potem Lachowce i inne miejsca, zabrany przez ojca z Wilna pod pretekstem przewlekłej choroby (ospa) i oddany na wychowanie nauczycielowi Swederskiemu.

Lipiec 1788 do połowy marca 1789 - Warszawa, obserwowanie Sejmu Czteroletniego, listy z komentarzami wydarzeń sejmowych do ojca.

Od wiosny 1789 - powrót do Wisznic z powodu serii chorób u matki.

Lato 1791 - wizyty w Kocku u ciotki "na gali" imieninowej i dłuższy pobyt u niej w Siemiatyczach.

10.I.1792 - w Lachowcach umarł Józef Sapieha, ojciec Aleksandra (pochowany w grobowcu rodzinnym w Kodniu). Teofila Sapieżyna osiada w Czołhanie, "przemocą przezwanym na jej cześć Teofilpolem", Aleksander jednak więcej przebywa w Siemiatyczach i Warszawie, niż z nią.

Początek lutego 1793 - Grodno, pobyt w celu kontynuowania swych nauk przyrodniczych w tutejszej szkole medycznej, kuratela ciotki.

Jesień 1793 - Zamość, pobyt w siedzibie rodu Zamoyskich.

31.XII.1793 - zaręczyny z Anną Zamoyską. Młodsza siostra Aleksandra, Anna również zaręczona z bratem Anny Zamoyskiej, nomen omen także Aleksandrem. 

Wiosna 1794 - Wisznice, sprawy związane z nagłą chorobą i śmiercią siostry.

10 czerwca 1794 - Klemensów, jedna z rezydencji Zamoyskich koło Lublina, ślub z Anną Zamoyską.

Do 1795 - pobyt w Wiedniu. Podróż poślubna (wraz ze Staszicem). Kontakty z Józefem Ossolińskim i Oskarem Lindem, pogłębiają się zainteresowania naukowe Aleksandra. 

Początek 1975 - Wisznice, Teofilpol itp. W styczniu kłopoty z legalnym przejściem granicy rosyjskiej, możliwy pobyt w areszcie.

Wrzesień 1795 - Dubno, przysięga kolegialna na wierność nowemu władcy Katarzynie II.

Do sierpnia 1797 - Korzec, Sławuta, Zasław, Kamieniec - podróże w interesach matki. Kontakty z rosyjskimi urzędnikami i miejscową szlachtą. 

1797 - pobyt w Warszawie wraz z żoną, pogodzenie, zamieszkują pałac Sapiehów przy Zakroczymskiej.

19.XII.1798 - Francja, w Saint Germain-en-Laye pod Paryżem  narodziny córki Anny.

1800 - Warszawa, Gdańsk, Wisznice: powrót małżonków do kraju. 

8.II.1800 - śmierć ciotki, ks. Anny Jabłonowskiej w Berezdowie na Wołyniu, na wylew (wcześniej były ataki paraliżu). Ataki "latającej pedogry". Potem sprawy spadkowe po ciotce, utrata kolekcji, sprzedanej przez spadkobierców carowi Aleksandrowi I. Decyzja o sprzedaży dóbr wielickich, odziedziczonych po ojcu (Wielick, Sielc, Litohoszcz, Kuchary, Arszenowice, Korsynie, Uhty, Podlisy i miasteczko Janówka) w pow. kowelskim, guberni wołyńskiej. Procesy w sądach galicyjskich w sprawie spadku po Zamoyskich.

16 listopada 1800 - Warszawa, dom biskupa Jana Chrzciciela Albertrandiego: pierwsze zebranie Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Aleksander jest wśród pierwszych 30-tu członków TPN "jednomyślnie do niego wezwany" przez założycieli. Uczestniczył w kilku publicznych zgromadzeniach TPN, które od 23.XI. odbywały się w Domu Pijarów przy ul. Miodowej, a po kilku latach na Kanonii, na zapleczu katedry św. Jana.
 
Koniec 1801 - przejazd przez Pyrmont, znany niemiecki kurort z żoną.

Maj 1802 - Paryż, pobyt z żoną. Żona nawiązuje kontakty z Tadeuszem Kościuszką i ludźmi z jego kręgu.

Jesień 1802 - Warszawa, powrót z żoną do kraju na rok.

8 sierpnia 1802 - Wisznice k. Włodawy w zaborze austriackim. Pomoc matce w regulowaniu spraw majątkowych i sprzedaży zadłużonych dóbr.

1803 - ofiarowanie 4 tys. tomów druków TPN-owi.

1803/4 - ufundowanie nagrody "dla autora najlepszej tragedii wierszem" oraz dla tego, kto przedstawi rzetelnie sprawę tolerancji i sytuacji różnowierców w szlacheckiej Polsce. Początek zainteresowań historią i kulturą Słowian.

Luty 1804 - Wiedeń, wizyta. Plany podróży na Wschód, do Stambułu przez Włochy, a stamtąd do Persji.

Ok. marca 1804 - Warszawa, krótki powrót, sprawy finansowe.

Kwiecień, maj 1804 - podróż przez Austrię i Szwajcarię do Paryża, po drodze wejście na Mont Cenis w Alpach.

Początek lata 1804 - Paryż, Hotel Europejski przy rue de la Loi: kilkumiesięczny pobyt, słuchanie wykładów w Ateneum, gra hazardowa. Do jesieni wzrastające zainteresowanie policji zajęciami Aleksandra i wszystkich Sapiehów, podejrzewanych o sprzyjanie Rosji.

W połowie 1804 - podróż do Havru i Brestu z hr. Moszyńskim, zanotowana przez policję, aby nawiązać kontakty polityczno-wywiadowcze z płk. Lalandem. Możliwe dotarcie do Bolonii, podróż po Włoszech. 

Kwiecień, maj 1804 - Florencja, Lyon, plan podróży po pd. Francji wraz z żoną. 

Lipiec 1804 - Lyon, Genewa, Turyn, wizyta w Lyońskiej Akademii Nauk. Upadek z wys. 12 stóp z "Schot Vienne", zakończony urazami nóg kosztował Aleksandra 6-miesięczną rekonwalescencję w Turynie, gdzie kontaktował się z uczonymi z Akademii Turyńskiej. Potem kontynuacja podróży po pn. Włoszech, na pograniczu szwajcarskim, austriackim i francuskim. Projekt wejścia na Mont Blanc w lipcu, prawdopodobnie niezrealizowany.

10.VII.1804 - oberża Coppet na pograniczu francusko-szwajcarskim w pobliżu Genewy: obiad z Benjaminem Constantem, o czym jest wzmianka w jego "Dzienniku poufnym". Trwają towarzyskie kontakty z otoczeniem pani de Stael.

 

Podróżowanie (1804-1805)

Wrzesień 1804 - wyruszenie w podróż na Wschód. Z Wenecji do Triestu statkiem. 
Podróż wynajętym w Trieście stateczkiem wzdłuż wybrzeży, zwiedzanie portu i zamku Vrsar (wł. Orsara), kilku wysepek, portu Rovini i wyspy Veli Brijum (Brioli), portu w Puli (zwiedzanie ruin rzymskich), portu w Rijece (Fiume) - tu pobyt przez tydzień, potem zwiedzanie zamku arystokratycznego rodu rzymskiego Frangipani w Bakarze, portu Kraljevica (Portore), kilka dni na wyspie Krk (z powodu ciszy morskiej). Łodzią wiosłową podróż do Senj (Sengnii), zwiedzanie pobliskich wysp Rab, Pag, Grgur, Guli, dotarcie po dwóch dniach do Zadaru - głównego miasta Dalmacji (tam kontakty z miejscowymi uczonymi i dotarcie do starych rękopisów). 
Morzem przez miasto Biograd, brzegi jeziora Vrana (ruiny zamku templariuszy), Sibenik (tu nocna burza na wodzie), wynajętą łodzią rzeką Krk do jeziora Prukljanskiego (oprócz badania starożytności obserwacje obyczajów i notowanie pieśni dalmatyńskich Chorwatów) i kaskad Wodospadu Skardyńskiego. 
Stąd konno do klasztoru katolickiego i prawosławnego, zwiedzanie rzymskiej twierdzy Burnum, gdzie odczytał (błędnie) i zinterpretował inskrypcję ku czci Cezara. Czółnem z Knina do źródeł rzeki Krk, w pobliżu wsi Topolje. Atak febry w prostej chłopskiej chacie. Dotarcie do wsi Jarebica, zwiedzanie okolicznych jaskiń i źródeł rzeki Cetiny, badania odkopanych fundamentów starego kościoła zbudowanego na grobowcach (wyrycie na ścianie jednej z jaskiń swego nazwiska). Miasteczko Werlik klasztor Dragowicz - szukanie kamieni z płaskorzeźbami i inskrypcjami ze starożytnych sarkofagów i budowli rzymskich. Próba nielegalnego przejścia przez Góry Dynarskie do tureckiej Bośni. W pobliżu Sinj - bogate szczątki rzymskiego Gradunum (Gardun) nad Cetiną blisko Trilja i liczne sarkofagi, dopiero co odkryte. Szczątki obozu VII legii rzymskiej, namówienie mieszkańców do otwarcia jednego z grobowców, ozdobionego półksiężycami i gwiazdami - w środku cztery zwrócone ku wschodowi szkielety bardzo wysokich ludzi. W Imotski - klasztor prawosławny.

Następna próba dotarcia w przebraniu bośniackim do tureckiej Bośni przez potok graniczny Suha w nocy, wśród ulewnego deszczu. Wykupując się z rąk rozbójników, wraz z karawaną tureckich kupców Aleksander dotarł przez dolinę Doljanka do Mostaru. 

Koniec października 1804 - Dubrownik, osiągnięty drogą przez góry. Zainteresowanie policji, która  podejrzewała Aleksandra o konszachty z Francją, choć sam podawał się za emisariusza rosyjskiego.Pobyt kilkumiesięczny, w gościnie w klasztorze pijarów i u senatora Tomy Baseliego. Ożywione kontakty towarzysko-rozrywkowe, być może flirt z żoną Fontona, "młodą i bardzo nadobną Moskiewką". Przyjaźń z hr. Sorgo i poetą Marko Bruerovićiem (trwająca aż do śmierci).

W połowie stycznia 1805 - podróż do Stambułu (Konstatynopola) podjęta statkiem po wzburzonym Adriatyku. Port w pd.-wsch. Italii Barletta w Apulii - obiad z oficerami polskimi na emigracji, o orientacji antynapoleońskiej. Kilka dni postoju na wybrzeżu albańskim, z próbą dotarcia lądem do władcy paszaliku Janiny, Ali-Paszy. Kolejny postój na wyspie Zakinthos. Stąd łodzią żaglową do Aten. Po dotarciu do tureckiego zamku Rio kontynuacja podróży konno wzdłuż wybrzeży zatoki Patras i Korynckiej. Obserwacja zabytków sztuki greckiej, dotarcie do Amfissy i Delf (tu atak febry). Próba dotarcia do jaskini herosa Trofoniosa (budowniczego Delf).

Maj 1805 - Stambuł. Plany na dalszą podróż po Grecji, dotarcia do Persji, Syrii i Egiptu. Po kilkutygodniowej podróży wzdłuż zachodnich obrzeży Azji Mniejszej jednak powrót do Aten, gdzie spędził kilka kolejnych miesięcy.

Koniec 1805 - Włochy, Turyn, kontakty z turyńskimi akademikami.

Przełom 1805/1806 - Neapol, Paryż. Raporty policyjne. Stopniowa reorientacja polityczna z prorosyjskiej na profrancuską. Duże wrażenie w Paryżu zrobiła kolekcja broni i strojów wschodnich, przywiezionych przez Aleksandra z podróży. Kontakty z dworem i samym Napoleonem. Pogłoski o zleceniu mu tajnej misji od Napoleona do Hugona Kołłątaja.

Koniec stycznia 1806 - Teofilpol, wizyta u matki, sprawy majątkowo-spadkowe. Potem Wisznice, Warszawa - polowania w lasach wisznickich i radzyńskich. Próby oszczędności. Sprzedaż dużych ilości ziemi, aby spłacić długi. Wisznice odtąd stają się własnością S. Staszica, który pozwolił mu nadal tam mieszkać. Aleksander ulokował tam jakieś "machiny elektryczne i barometra". Aktywna działalność w Warszawie, TPN, polityka, deklaracje pronapoleońskie. Kontakty z ludźmi epoki, Kołłątajem, Dąbrowskim, Wybickim, Krasińskim. Wraz z polskimi jakobinami był przeciw przywództwu ks. Józefa Poniatowskiego i pisał memoriały dla Napoleona.

Aktywność polityczna (1806 - 1812)

1806/1807 - stopniowe zdobywanie miejsca u boku Napoleona, jako bardzo ważne źródło informacji w sprawach polskich. 

Styczeń-kwiecień 1807 - Warszawa, Kamień Suski, przygranicze: uczestnictwo w organizowaniu pobytu Napoleona w Warszawie, przynależność do jego dworu na Zamku Królewskim jako "naczelny szambelan". Bezpośrednie zaangażowanie się w działalność wywiadowczo-szpiegowską na rzecz cesarza. Zbieranie informacji w rozmowach z rodakami, przybywającymi do Warszawy i podczas osobistych wycieczek w rejony nadgraniczne Rosji. Pisanie memoriałów. Po drugiej wizycie cesarza częste wizyty w jego kwaterze w Kamieniu Suskim blisko Kwidzynia. Przynależność do niewielkiej polskiej gwardii honorowej Napoleona. Legia Honorowa.

Kwiecień 1807 - Warszawa: tajna misja napoleońska wśród arystokratów. Niechętne opinie Talleyranda o Aleksandrze. Nigdy się nie polubili.

17.IV.1807 - Komisja Rządząca, Warszawa: wystąpienie w imieniu Napoleona, nie zanotowane w protokołach. Pomysł sformowania polskiej gwardii, rekrutowanej z synów zamożnego ziemiaństwa. Przystąpienie do jej formowania, wyrośnie z niej słynny pułk szwoleżerów, Aleksander miał prawo rekrutowania oficerów. Przyjął m. in. syna Józefa Wybickiego. Współpraca z grupą jakobinów w próbie obalenia ks. Poniatowskiego jako zwierzchnika polskiej armii i zastąpienia go gen. Dąbrowskim.

Maj, czerwiec 1807 - oblężenie Gdańska, ostatnia, zwycięska faza wojny odbyta w szeregach 3 legii gen. Dąbrowskiego w charakterze oficera ordynansowego wysłanego przez Napoleona, u boku przyjaciela i dowódcy gen. Ignacego Giełguda. Pod wsią Heinrichsdorf uczestniczył w walce wraz z pułkiem strzelców konnych Kazimierza Turny, u boku Napoleona. Udział w bitwie pod Frydlandem i marsz ku Tylży, w ślad za nieprzyjacielem. Przyjaźń z Maretem przeciw Talleyrandowi.

19 czerwca 1807 - Tylża: dekretem cesarskim Aleksander odzyskał wspólnie z trzema braćmi stryjecznymi dobra starostwa Preny.

22 lipca 1807 - oficjalne potwierdzenie dekretem cesarskim z Drezna nominacji na stanowisko "szambelana Francji".

1 poł. października 1807 - podróż do Francji, wynajęcie mieszkania w Paryżu lub koło Fontainbleau, z dala od żony i dzieci. Prawdopodobnie kontynuacja i zakończenie romansu z panną George, sławną aktorką Theatre Francaise.

Styczeń 1808 - jakiś Sapieha zajmował większą część rezydencji pani Jeanne Recamier. Bywał także w ekskluzywnym Salonie Cudzoziemców, słynnym z hazardu w nocy, spotykał się tam codziennie z młodym markizem de Narbonne. Aleksander pełni obowiązki szambelana na dworze Naoleona. Order Legii Honorowej. Przyjaźń z Maretem.

2 poł. lutego 1808 - wyjazd z Paryża do kraju przez Drezno. W Dreźnie nieudana próba zdobycia przychylności Fryderyka Augusta. Złe opinie Talleyranda, milczenie Mareta. Mimo wszystko uzyskuje  zwolnienia z podatków dóbr starostwa Preny. 

Do lata 1808 - pobyt w Polsce.

Od lata 1808 - pobyt w Paryżu. 

Wrzesień-październik 1808 - w Erfurcie. Uczestnictwo w wielkiej świcie Napoleona podczas jego spotkania z władcą Rosji. Kontakty z uczonymi erfurckimi i powrót do zainteresowania chemią. Zostaje honorowym członkiem Akademii Erfurckiej. Potem podróż przez Lipsk i Wiedeń do Galicji z jakąś dyskretną misją polityczną. Lipsk - dziwne transakcje finansowe i zlecenia bankowe. Rozpoczęcie działalności w Galicji i na ziemiach rumuńskich. Podróżował pod pretekstem odwiedzania swoich kuzynów i załatwiania spraw majątkowych, możliwe chwilowe aresztowanie. Przelotne dojazdy do Warszawy w celu przekazywania informacji ambasadorowi Bourgoingowi.

Pobyt na Podlasiu, lub w Galicji, aż do wkroczenia polskich wojsk na te tereny w maju 1809. Zostaje nadzorcą cyrkułu bialsko-podlaskiego dla nadzorowania urzędników austriackich. 

Początek czerwca 1809 - wyrusza na południe w ślad za wyzwalającymi Galicję polskimi wojskami. Pobyt w Lublinie, zajęcia przy organizowaniu nowych władz. Lwów - niepowodzenie w wyścigu do nominacji w nowych polskich władzach, ustanowionych wcześniej przez konkurenta, ks. Józefa Poniatowskiego. 

16 czerwca 1809 - we Lwowie obiad u Anny z Cetnerów, żony ks. Lotaryńskiego, dawniej żony Kazimierza Nestora Sapiehy. 

Nocą 19/20 czerwca 1809 - prędkie opuszczenie Lwowa przed nadciągającymi wojskami rosyjskimi. Kraków, wspólna podróż z gen. Gordonem. 

19 września 1809 - Aleksander prosił gen. francuskiego Moranda (żonatego z Parysówną) o podjęcie starań wydostania z więzienia hr. Józefa Parysa. Starania być może złagodziły wyrok. Tego samego dnia nagły zwrot w kierunku Wiednia. Zamieszkał w pałacu Elżbiety Lubomirskiej, ciotki ks. Adama Jerzego Czartoryskiego, przeciwniczki Napoleona. Kontaktował się z oficerem szwoleżerów Tomaszem Łubieńskim. Wspólne bywania w salonach arystokracji polskiej, niechętnej Napoleonowi, teatry, kolacje u Mareta i uczestnictwo w różnych galach, np. z okazji wizyty wicekróla Włoch Eugeniusza Beauharnais i różnych książąt niemieckich. Możliwy romans z którąś z dam dworu Józefiny de Beauharnais (zachowały się 2 listy bez daty). Nieudane starania o udzielenie odznaczenia wojennego (może Krzyża Walecznych) u cesarza wg listy ustanowionej samodzielnie, poza sugestiami Poniatowskiego. Rysuje się rozłam między księciem i Napoleonem.

Połowa października 1809 - po wyjeździe Napoleona do Paryża, Sapieha powrócił do kraju, gdzie zajął się sprawami gospodarskimi i majątkowymi. Uregulowanie spraw podatkowych dóbr starostwa Preny, ugoda z włościanami, w skomplikowanych sprawach majątkowych matki jeździł kilkakrotnie do Rosji prawd. do końca 1810, a może do połowy 1811. Głównym terenem jego działalności pozostawało jednak "hrabstwo wisznickie".

Od 1806 aż do lata 1810 - trwa formułowanie umowy separacyjnej pomiędzy Aleksandrem i jego żoną, wychowującą dzieci na swój koszt. 

Boże Narodzenie 1809/1910 - krótkie wizyty Aleksandra w Radzyniu u żony i dzieci oraz w Szydłowcu na świętach. Stała korespondencja jedynie z córką. Osłabienie kontaktów z TPN, chłód w stosunkach ze Staszicem. Spokojne życie na wsi. Zwiększone zakupy książek, za pośrednictwem znanego księgarza warszawskiego i właściciela wypożyczalni książek francuskich Fryderyka Pfaffa. Tematyka "ksiąg" pozostała nieokreślona. Praca nad "Podróżami bałkańskimi".

1811 - wydanie we wrocławskiej oficynie pierwszej części książki "Podróże po krajach słowiańskich odbywane".

Początek 1811 - ożywienie korespondencji z księciem Bassano, czyli Maretem, który objął stanowisko ministra spraw zagranicznych Francji. Maret rekomendował mu Louisa Pierre`a Edouarda Bignona - dyplomatę francuskiego, zajmującego się organizowaniem administracji na ziemiach "podbijanych" przez Napoleona.
 
Wiosna 1811 (przełom kwietnia i maja) - poznanie Bignona, który od 25 grudnia 1810 został mianowany nowym rezydentem, czyli przedstawicielem dyplomatyczno-politycznym Francji w Warszawie, mającym za zadanie zorganizowanie wywiadu wojskowego na pograniczu z Rosją. Aleksander podejmuje się zorganizować i kierować odrębną siatką agentów-korespondentów na ziemiach litewsko-ukraińskich, a przede wszystkim na swej rodzinnej Litwie. Tworzy prywatne biuro wywiadowczo-informacyjne, oparte o stałą wymianę informacji płynących od kilkunastu współpracowników (m. in. urzędnika rosyjskiej komory celnej Sakowicza, Wilnianina - Antoniego Franceskona, czy Jarmolińskiego, podróżującego do Wilna dla obserwacji wojsk rosyjskich, tj. z ludzi, mieszkających w zaborze rosyjskim) i działającego pod jego wyłącznym kierownictwem, poza kontrolą i strukturą francusko-polskiego wywiadu wojskowego. 

2 czerwca 1811 - Warszawa: spotkanie z Bignonem w jego rezydencji z okazji urodzin syna Napoleona, króla Rzymu.

Listopad 1811 - obietnice Bignona uzyskania dla Aleksandra nominacji kasztelana, tj. członka senatu Księstwa Warszawskiego. Trwa praca nad uściśleniem raportów własnych i współpracowników. Wśród korespondentów znależli się: Mey i kupiec Francois Galli z Żytomierza, Kajetan Malinowski z Wermionska, Jabłonowski z Kaniowa, Kołyszko z Sewrucka, Meyer, zastąpiony przez podróżującego aż do Mohylewa Laskowskiego. Aleksander osobiście jeździł do Boremla. Informacje biura Sapiehy zaczęły docierać do Paryża, do Mongaillara i sztabu wojskowego, planującego plan "drugiej wojny polskiej".

Jesień 1811 - nowa podróż po Saksonii, monarchii habsburskiej, Księstwie Warszawskim i zaborze rosyjskim, sięgnęła aż do Bukaresztu (głównego ośrodka politycznego i woskowego Rosji tej wojny) i miała cele informacyjno-wywiadowcze. Powstał z niej cykl raportów dla Napoleona, zawierających ocenę sytuacji Rosji i w zaborze rosyjskim, prognozy Aleksandra dotyczące litewskich rodów arystokratycznych sprawdziły się w najbliższej przyszłości.

Lato 1811 - w gazecie "Korespondent Hamburski" ukazała się wiadomość o mianowaniu ks. Aleksandra Sapiehy hrabią Cesartwa Francuskiego i przyznaniu mu przez Napoleona donacji w majątkach ziemskich w Królestwie Westfalii, przynoszących rocznie 24 tys. franków renty. Przedrukowano tę wiadomość w "Journal de l`Empire", powołując się na gazety warszawskie, ale ani Bignon, ani Wincenty Krasiński nie dotarli do źródła tej informacji.

Sierpień 1811 - Napoleon zadowolony z pracy siatki Sapiehy poleca Bignonowi jej rozszerzenie, zapewniając biuru dodatkowy kredyt w wysokości 3 tys. franków miesięcznie.

10 grudnia 1811 - Warszawa: Anna Sapieżyna, być może pod wpływem męża (lub jego reputacji podróżnika) wystąpiła na balu maskowym urządzonym przez Bignona w stroju orientalnym. 

Przełom 1811/1812 - Bignon snuje projekty nadania księciu jakiegoś urzędu publicznego, być może w wojsku, lub jako posła, albo deputowanego na sejm. Na polecenie Napoleona powstaje sieć szpiegowska bezpośrednio przy sztabie generalnym (trzech głównych agentów, znających rosyjski i niemiecki rządziłoby 12-oma dobrze płatnymi agentami w terenie, przekazującymi informacje), mająca działać w czasie wojny. Aleksander nie wchodzi do tej nowej siatki. 

Luty/marzec 1812 - Aleksander miewa powtarzające się ataki reumatyzmu, a z nimi załamania i frustracje. Niedostateczne efekty pracy wywiadu przy jednoczesnym przyspieszeniu planów wojennych cesarza.

Luty/marzec 1812 - pozyskanie do współpracy z wywiadem oficera rosyjskiej służby celnej w rejonie Brześcia i adiutanta generała Aleksjejewa. Próby przywrócenia przynajmniej poprawnych stosunków z żoną nie udają się. "Jakieś jego głośne wypowiedzi o miłości (zapewne o własnych, lecz może i żony sympatiach) w Warszawie, oraz towarzystwo jakiejś kobiety w czasie jego podróży (chyba wiosną 1812) przekreśliły jego staranie w tym względzie." Dostał spokojny, grzeczny list z odmowną, pełną dystansu odpowiedzią od żony, która - zamieszkawszy w Warszawie uczestniczyła w balach i różnych wieczorach towarzyskich w kręgu znajomych pań, sióstr Czartoryskich - Zofii Zamoyskiej i Marii Wirtemberskiej". 

Do czerwca 1812 - biuro Sapiehy funkcjonuje jako odrębna grupa w strukturze wywiadu francuskiego.
 
Początek czerwca 1812 - Bignon zostaje zastąpiony w Warszawie przez pyszałkowatego grafomana, arcybiskupa Malines, Dominica de Riom de Prolhac de Fourt de Pradta w randze ambasadora, a Bignon mianowany komisarzem przy Tymczasowym Rządzie Litewskim. Napoleon żąda od Rady Stanu wskazania pięciu Polaków wyróżniających się swym charakterem i stanowiskiem, posiadających znajomość lokalną Litwy, Ukrainy, Podola i Wołynia, wybijających się oświeceniem i patriotyzmem. Rada Stanu Księstwa Warszawskiego wysuwa wraz z Aleksandrem Sapiehą - Chodkiewicza, Józefa Sierakowskiego, Aleksandra Potockiego, gen. Eustachego Sanguszkę i Józefa Kossakowskiego. 

Ostatnie dni maja 1812 - Aleksander Sapieha wyrusza na spotkanie Napoleona. Być może nastąpiło ono w Toruniu, gdzie zatrzymał się na kilka dni z powodu choroby, a cesarz dotarł tu 9 czerwca. Stąd wyrusza wraz z Napoleonem do Warszawy, gdzie podpisuje wraz z 31 ziemianami i arystokratami zaboru rosyjskiego petycję do przygotowywanego dopiero sejmu czerwcowego, w której wzywa się sejm do przywrócenia niepodległości ojczyźnie. To posłużyło za pretekst ogłoszenia Konfederacji Generalnej, zalecanej przez samego Napoleona. Być może myśl na ten temat podsunął cesarzowi Sapieha. 

23 czerwca 1812 - Napoleon staje na brzegu Niemna, prowadząc ze sobą 650 tys. żołnierzy zebranych z całej Europy. A nocą 26 czerwca 1812 car Aleksander I potajemnie opuszcza Wilno.

28 czerwca 1812, w dzień Świętej Trójcy - tysiące Wilnian wita na ulicach  swego miasta polskich ułanów i francuskich szaserów. Napoleon przedstawia się jako mściciel krzywd narodu polskiego, ale żąda dla wojska od prezydenta miasta Lachnickiego "sto tysięcy porcji! Natychmiast!", reagując na propozycję 6 tys. wściekłym śmiechem. Prawdopodobnie Aleksander służy za tłumacza w tej rozmowie. 

30 czerwca 1812 - Wilno. Sapieha zdecydowanie ściąga rektora Uniwersytetu Wileńskiego, Jana Śniadeckiego na rozmowę z Napoleonem. Przedstawia cesarzowi ogłoszony uroczyście poprzedniego dnia w katedrze wileńskiej, a zainicjowany przez studentów akt odnowienia unii polsko-litewskiej, który w ciągu dwu dni podpisało kilkanaście tysięcy osób. W gronie "pięciu wybitnych Polaków" odczytano rozkaz cesarski, który oficjalnie ogłoszono nazajutrz, o utworzeniu Komisji Rządu Tymczasowego Wielkiego Księstwa Litewskiego, jako najwyższej władzy nad guberniami - wileńską, mińską, grodzieńską i białostocką, którego członkami stali się: marszałek Stanisław Sołtan, Aleksander Sapieha, Franciszek Jelski, Józef Sierakowski i Karol Prezor, Bingnon został komisarzem cesarskim, a Kossakowski - sekretarzem generalnym. Członkowie wybierają na prezesa Komisji St. Sołtana, Sierakowskiego zastępcą. 

7 lipca 1812 - Napoleon mianuje dwu następnych członków Komisji, Jana Śniadeckiego i Aleksandra Potockiego.

Lipiec 1812 - Wilno: praca w Komisji Rządu Tymczasowego, która zainicjowała swą działalność 2 lipca w sali Biblioteki Uniwersytetu Wileńskiego, w obecności trzech członków - Aleksandra Sapiehy, Sierakowskiego i Jelskiego.

4 lipca 1812 - Wilno: audiencja członków Komisji Rządu Tymczasowego u Napoleona.

Od 8 lipca 1812 - Wilno: do prac Komisji dołączają Śniadecki i Potocki.

8 lipca 1812 - szef sztabu Berthier na polecenie Napoleona mianuje generała-gubernatora Litwy, zostaje nim generał holenderski, Dirk van Hogendorp, który rozpoczyna działalność dopiero po swoim przybyciu pod koniec lipca w sposób dość brutalny, energiczny, drażliwy i ostry.

10 lipca 1812 - Wilno: uroczysty obiad u cesarza wszystkich członków Komisji..

11 lipca 1812 - Wilno: zakończenie wstępnych prac organizacyjnych Komisji, ustala się strukturę funkcjonowania Rządu. Obszar działań Komisji podzielono na 7 resortów, kierowanych przez siedmiu członków Komisji. Każdy z nich powoływał od 5 do 10-ciu współpracowników, adiunktów, tworzących Komitet. Sapieha dostaje kierownictwo Komitetu Wojskowego, najtrudniejszego i najważniejszego resortu i przystępuje do działania z wielkim zapałem.

14 lipca 1812 - Wilno: jako członek Komisji Aleksander uczestniczy w uroczystym podpisaniu aktu przystąpienia władz Litwy do Konfederacji Generalnej. O godz. 11 rano z pałacu biskupiego, będącego rezydencją Napoleona w Wilnie rusza do katedry "dostojny pochód". Biskup Kossakowski w pontyfikalnych szatach odprawia uroczystą mszę. Po ceremonii akt przystąpienia władz Litwy do Konfederacji przekazano Napoleonowi za pośrednictwem ministra Mareta. Wieczorem Warszawski Teatr Narodowy daje bezpłatne przedstawienie "Krakowiaków i Górali", a w pałacu Paca ma miejsce wielki bal, w którym uczestniczy cała polska i francuska elita cywilna i wojskowa, oraz krótką obecnością uświetnia go sam cesarz.

Od 15 lipca 1812 - Wilno: posiedzenia Komisji przenosi się do domu jej sekretarza, Kossakowskiego. Trudna działalność Aleksandra przy werbowaniu żołnierzy i załatwianiu pieniędzy na ich ekwipunek. Nominacje dla synów ziemiańskich, którzy często sami płacą na swoje formacje.

Noc 15/16 lipca 1812 - Napoleon wyrusza z Wilna za szybko ścigającymi nieprzyjaciela korpusami wojska. 

Lipiec/początek sierpnia 1812 - Aleksander pozostaje główną i zawsze aktywną osobą w Komisji Rządu Tymczasowego. Pojawia się narastające zmęczenie, niewiara w sukces i dolegliwości zdrowotne. Gorzki list do Tadeusza Matuszewicza o stanie Litwy (zaginiony).

Sierpień 1812 - narasta konflikt pomiędzy krewkim gen. Hogendorpem, ingerującym coraz ostrzej w sprawy organizacji wojsk litewskich, a Komitetem Wojskowym i osobiście Sapiehą, osłanianym przez Bignona i Mareta, którzy również nie lubili generała.

24 sierpnia 1812 - rozdrażniony Napoleon udziela ostrej reprymendy Bignonowi, podporządkowując go faktycznie Hogendorpowi, którego mianuje prezesem Komisji Tymczasowego Rządu Litewskiego, powierzywszy mu w ten sposób zwierzchnictwo nad organizacją pułków litewskich i nominowaniem oficerów. Sapieha natychmiast składa prośbę o dymisję, motywując ją złym stanem zdrowia i uzyskuje 3miesięczny urlop od 31 sierpnia "dla poratowania zdrowia".

Koniec sierpnia 1812 - główna inicjatywa polityczna księcia Aleksandra i Komisji, dotycząca likwidacji granicy celnej między Litwą, a Księstwem Warszawskim kończy się niepowodzeniem w Warszawie. W drodze do Wisznic Aleksander, chcąc pobyć trochę u krewnego, zatrzymuje się w miejscowej karczmie na posiłek, czy nocleg. Przechodzącego przez podwórze ugryzł mocno w nogę kierd (knur). Wynika z tego zakażenie i gangrena prędko doprowadza do jego śmierci. 8 września 1812 - Aleksander Sapieha umiera w miasteczku Dereczyn (na drodze do Grodna), majątku Franciszka Sapiehy. Zmarły zostaje szybko pochowany w Dereczynie, zapewne w miejscowym podominikańskim kościele, a później ekshumowany i przewieziony do Wisznic, należących do parafii kodeńskiej.

(Biografia na podst. książki Jerzego Skowronka "Z magnackiego gniazda do napoleońskiego wywiadu. Aleksander Sapieha" PWN 1992)

sponsorzy